Nowickie muzealia Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie

W Państwowym Muzeum Etnograficznym (PME) w Warszawie podczas kwerendy 31.03. 2017 r. udało się sfotografować wszystkie 19 muzealia etnograficzne pochodzące z Nowicy a znajdujące się w zasobie placówki.
Z tego miejsca raz jeszcze serdecznie dziękujemy panu Aleksandrowi Bratkowi Rybotyckiemu z Działu Etnografii Polski i Europy PME za okazaną pomoc zarówno podczas kwerendy, wykonywania fotografii jak i procedury uzyskiwania bezpłatnej licencji na ich wykorzystanie. Przed nami szczegółowa kwerenda[1] w Dziale Dokumentacji Archiwalnej i Fotograficzno-Filmowej PME – na dzień dzisiejszy udało nam się uzyskać wiedzę o istnieniu m.in. filmu dokumentującego produkcje łyżek i wrzecion (trwającego 7 minut) autorstwa K. Chojnackiego i P. Szackiego z 1968 r.[2] a to dopiero początek prac! Mamy nadzieję, że niedługo będziemy mogli film ten udostępnić…

Tymczasem prezentujemy fotografie muzealiów.

Regina Pazdur

P.S. W celu uzyskania dostępu do lepszych jakościowo fotografii prosimy o kontakt mailowy: nowicaprzyslup@gmail.com

[1] We wstępnej kwerendzie (oprócz piszącej te słowa) uczestniczyła historyczka i archiwistka p. Daria Rusin- raz jeszcze dziękujemy.

[2] Za tę informację dziękujemy kustosz PME z Centralnego Magazynu Zbiorów pani Małgorzacie Jaszczołt

GRZEBIEŃ DO LNU

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : PME 33467

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: drewno

technika: wykonanie ręczne

opis: Grzebień do obrywania lnu, wykonany z jednego kawałka drewna, niestarannie obrobiony. Część pracująca o kształcie prostokątnym. Uchwyt wydłużony o kątach prostych. Nasada obejmuje ok. 1/3 całości, odznaczona progiem; przy krawędzi zewnętrznej lekko sfazowana. Zęby zwężające się o kształcie ostrosłupów.

(Małgorzata Jaszczołt; za: Krzysztof Chojnacki 10.1970)

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

wymiary: wysokość: 57 cm; długość 29,5 cm; szerokość 26 cm.

autorka fotografii: Regina Pazdur©

Grzebień do lnu.
Grzebień do lnu.
Grzebień do lnu.
Grzebień do lnu.
Grzebień do lnu.
Grzebień do lnu.
Grzebień do lnu.
Grzebień do lnu.
Grzebień do lnu.

NÓŻ DO FUGOWANIA GONTÓW

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33452

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: drewno

technika: wykonanie ręczne

opis PME: Nóż do parzenia gontów. Narzędzie przystosowane do pracy dwustronnej, kształtem zbliżone do litery T. Część pracująca wykonana z rozklepanego na końcach, zaostrzonego i odpowiednio uformowanego i zawiniętego płaskownika. Gonty mocowano na stole, wycinano-“parzono” dwustronnym nożem. Trzonek drewniany w przekroju poprzecznym owalnym. Część pracująca osadzona w wyciętym rowku. (A. Robotycki)

komentarz ANP: Wśród łyżkarzy ze wsi Nowica z którymi przeprowadzano wywiady w 2016 i 2017 r. a także w literaturze dotyczącej łyżkarstwa w Nowicy[1] nie pojawia się określenie „parzenie gontów” – występuje „paszenie gontów”; nie stosuje się nazwy „nóż do fugowania gontów” a „struh” lub „szpucha”[2]. (Regina Pazdur)

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: wysokość: 15,5 cm, długość: 27 cm

Autorka fotografii: Regina Pazdur©

[1] „ (…) Po nadaniu gontowi odpowiedniego kształtu przystępowano do paszenia czyli wycinania w szerszej jego części pachy: tj. szczeliny, w którą przy układaniu na dachu wchodzi węższy brzeg następnego gontu. Pachę (inaczej fugę lub szpuhę wycina się narzędziem zwanym struh. M. Brylak 1965, Zajęcia pozarolnicze ludności łemkowskiej, [w:] Na rzeką Ropą. Zarys kultury ludowej powiatu gorlickiego, red. Roman Reinfuss, Kraków: Wydawnictwo Literackie, s. 153

[2]H. Piasecka, 1966, Produkcja przedmiotów drewnianych i handel nimi we wsiach łemkowsich powiatu gorlickiego, Lublin: niepublikowana praca magisterska pod kierunkiem profesora dr Romana Reinfussa przy Katedrze Etnografii i Etnologii UMCS w Lublinie. Archiwum UMCS, s.36

Nóż do fugowania gontów
Nóż do fugowania gontów
Nóż do fugowania gontów
Nóż do fugowania gontów
Nóż do fugowania gontów
Nóż do fugowania gontów
Nóż do fugowania gontów

UCHWYT DO STRUGANIA GONTÓW

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33453

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: drewno, metal

technika: wykonanie ręczne

opis PME: “Konik” do strugania gontów – uchwyt składa się z dwóch części drewnianych połączonych wpustowo i połączonych metalowym kołkiem. Mocowanie gontu w czasie obróbki ułatwione jest przez osadzenie gontu na zamocowanych w podstawie trzech metalowych ostrzy i jednego w części w kształcie kulki. (J. Kalinowska; A. Robotycki)

komentarz ANP: W literaturze dotyczącej łyżkarstwa w Nowicy[3] oraz w opracowaniach Muzeum Etnograficznego w Krakowie[4]obiekt ten nazywany jest „hrab”. We wspomnianej literaturze nie pojawia się określenie „Konik”. (Regina Pazdur)

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: szerokość: 7,5 cm, długość: 35,5 cm

Autorka fotografii: Regina Pazdur©

[3] „Przed I wojną światową, a sporadycznie w okresie międzywojennym, przy produkcji gontów w lesie do przytrzymywania deseczek przy struganiu używano tak zwanego hrabu. Prymitywniejsza jego forma polegała na tym, że w pień żywego drzewa, posiadającego na odpowiedniej wysokości naturalną odrośl zwaną krywulą, wprawiano deskę długości około 80 cm. Deskę umieszczano poziomo w ten sposób, że jeden jej koniec zaopatrzony w pionowo sterczące gwoździe wystawał wydatnie poza drzewo akurat pod krywulą Obrabiany gont wkładano między odrośl a uzębioną deskę tak, że zaczepiał się on o gwoździe. Wtedy, naciskając go podczas strugania ku dołowi, można było swobodnie pracować posługując się obiema rękami. W późniejszej formie hrabu naturalną odrośl zastępowano specjalnie obrobionym kawałkiem drzewa o sierpowatym kształcie, który wprawiano prostopadle w poziomą deskę” M. Brylak 1965, Zajęcia pozarolnicze ludności łemkowskiej, [w:] Na rzeką Ropą. Zarys kultury ludowej powiatu gorlickiego, red. Roman Reinfuss, Kraków: Wydawnictwo Literackie, s. 152-153

[4] „Archaiczność narzędzia w którym główną rolę odgrywa zakrzywiona odrośl, czyli krywula, nie jest tak archaiczna – składają się na nie również cztery kawałki metalu: ten w krywuli jest najważniejszy bo to trójkątne ostrze noża ma zadanie wycinać rowki w gontach potrzebnych na pokrycie dachu. Trzy pozostałe ostre kawałki metalu wbite w krawędź deski też kłócą się z epoką kultury drewnianej. Skąd taka rozrzutność? (w kobylicy w tym miejscu znajduje się zwykła drewniana deseczka). Zapewne narzędzie to było bardziej uniwersalne niż nam się zdaje i służyło też do obróbki łyżek – produktu regionalnego Nowicy. Ostrza na krawędzi pełniły funkcję unieruchamiającą obrabiany przedmiot aby pod wpływem pracy ośnikiem drewno było prawidłowo zestrugane http://etnomuzeum.eu/Obiekty,216_hrab.html

Hrab
Hrab
Hrab
Hrab
Hrab
Hrab

NÓŻ TOKARSKI

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33455

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: żelazo, drewno

technika: wykonanie ręczne przez kowala z Uścia

opis PME: Nóż wykonany przez kowala, o skośnym ostrzu, wbity w struganą ręcznie drewnianą rękojeść. Służył do wyrobu łyżek i wrzecion na drewnianej tokarni. Nazwa gwarowa dłutko. (J. Kalinowska; A. Robotycki)

komentarz ANP: nazwa własna po łemkowsku: dołoto (Regina Pazdur)

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: wysokość: 27 cm, ostrza 12 cm; szerokość: 5 cm,

Autorka fotografii: Regina Pazdur©

NÓŻ DO ŁYŻEK

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33456

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: żelazo, drewno

technika: kowalska, toczenie

opis PME: Nóż do wyrobu łyżek, ostrze noża wyrobu kowalskiego, z rękojeścią połączone przez nabicie. Rękojeść toczona, wzmocniona skuwką. Tego rodzaju noże, z dobrze naostrzonymi ostrzami służyły do wyrobu łyżek (bez udziału tokarni), strugania trzonków. (J. Kalinowska; A. Robotycki)

komentarz ANP: nazwa własna po łemkowsku: niż do wżyci; do dnia dzisiejszego (2017 r.) używa się noża o tym kształcie i proporcjach przy ręcznej produkcji łyżek (Regina Pazdur)

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: wysokość: 36 cm, ostrza 23 cm; szerokość: 3,3 cm,

Autorka fotografii: Regina Pazdur©

SKOBLICZKA

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33457

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: metal, drewno

technika: kowalska, toczenie, obróbka metalu, wykonał kowal z Uścia

opis PME: Narzędzie wykonane przez kowala z grzbietu starej kosy. Występ ostrza skobliczki wpuszczony jest w otwór rozwiercony w rękojeści i zaklinowany drewnianym kołkiem. Skobliczka służyła do wycinania konchy w drewnianych łyżkach. Nazwa gwarowa ryżec. (J. Kalinowska; A. Robotycki)

komentarz ANP: Podczas badań terenowych przeprowadzonych we wsi w latach 2013-2017 nie zanotowano ani jednego przypadku posługiwania się nazwą „skobliczka” (“skrobliczka”) ; Nazwa „skobliczka” (“skrobliczka”) nie występuje też w literaturze przedmiotu dotyczącej nowickiego łyżkarstwa; nazwy własne omawianego narzędzia żywe wśród mieszkańców i obecne w literaturze przedmiotu to: riżec, ryżec. W bartnictwie skobliczką nazywano podobne do riżca narzędzie (ale jednak różne bo o kształcie tulei) służące do wyrównywania powierzchni wewnętrznej barci.

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: długość 43 cm; ostrza 6,6 cm,

Autorka fotografii: Regina Pazdur©

SKOBLICZKA

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33458

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: metal, drewno

technika: kowalska, toczenie, obróbka metalu, wykonał kowal z Uścia

komentarz ANP: Podczas badań terenowych przeprowadzonych przez R. Pazdur we wsi w latach 2013-2017 nie zanotowano ani jednego przypadku posługiwania się nazwą „skobliczka” (“skrobliczka”) ; Nazwa „skobliczka” (“skrobliczka”) nie występuje też w literaturze przedmiotu dotyczącej nowickiego łyżkarstwa; nazwy własne omawianego narzędzia żywe wśród mieszkańców i obecne w literaturze przedmiotu to: riżec, ryżec. W bartnictwie skobliczką nazywano podobne do riżca narzędzie (ale jednak różne bo o kształcie tulei) służące do wyrównywania powierzchni wewnętrznej barci.

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: długość 43 cm; ostrza 6,6 cm,

Autorka fotografii: Regina Pazdur©

SZABLON DO ŁYŻEK

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33459

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: drewno

technika: struganie

opis PME: Forma do wyrobu drewnianych łyżek wystrugana z drewna. W konsze wycięty na wylot prostokątny otwór. Forma do sprawdzania wielkości łyżek , tzw. “warszawskich”. Do wyrobu nadaje się wyłącznie drewno świeżo ścięte, mokre i niewysuszone. Dopiero po skończonej pracy nad łyżką należy odstawić ją do wysuszenia. (J. Kalinowska; A. Robotycki)

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: długość 24,5 cm; szerokość 4,4 cm,

Autorka fotografii: Regina Pazdur©

SZABLON DO ŁYŻEK

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33460

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: drewno

technika: struganie

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: długość 29,5 cm; szerokość 6,4 cm,

Autorka fotografii: Regina Pazdur©

SZABLON DO ŁYŻEK

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33461

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: drewno

technika: struganie

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: długość 41 cm; szerokość 10,5 cm,

Autorka fotografii: Regina Pazdur©

SZABLON DO ŁYŻEK

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33462

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: drewno

technika: struganie

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: długość 35,3 cm;

Autorka fotografii: Regina Pazdur©

ŁYŻKA

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33463

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: drewno osikowe

technika: żłobienie, struganie

wykonał: Romaniuk Michał

opis PME: Łyżka drewniana. Rękojeść wykonana techniką strugania, płaska.
Koncha owalna wystrugana za pomocą skobliczki, w przekroju poziomym owalna. Rękojeść wydłużona, zwężająca się ku krańcowi, o ostrych krawędziach.
Barwa naturalna drewna. (Małgorzata Jaszczołt; za: Krzysztof Chojnacki 10.1970)

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: długość 29,6 cm; szerokość 5,9 cm

Autorka fotografii: Regina Pazdur©

ŁYŻKA

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33464

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: drewno osikowe

technika: żłobienie, struganie

wykonał: Romaniuk Michał

Komentarz ANP: Nowiccy łyżkarze nie używają słowa „koncha” a czarka lub jidało; z kolei na rękojeść mówią trzonek lub derżak[5]. Łyżkarze strugają czarkę łyżki riżcem a nie skobliczką. Komentarz dotyczy wszystkich prezentowanych muzealiów etnograficznych “łyżka”

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: długość 29,5 cm; szerokość 5,6 cm

[5] Badania terenowe przeprowadzone przez R. Pazdur w 2016 i 2017 r. ; M. Brylak 1965, Zajęcia pozarolnicze ludności łemkowskiej, [w:] Na rzeką Ropą. Zarys kultury ludowej powiatu gorlickiego, red. Roman Reinfuss, Kraków: Wydawnictwo Literackie, s. 154.

ŁYŻKA

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33465

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: drewno osikowe

technika: żłobienie, struganie

wykonał: Romaniuk Michał

opis PME: Łyżka drewniana. Rękojeść toczona na tokarni ręcznej /napędem za pomocą sznurka i sprężynującej gałęzi/. Koncha zbliżona w przekroju poziomym do owalu, poszerzana wykonana nożem i skobliczką. (Małgorzata Jaszczołt; za: Krzysztof Chojnacki 10.1970)

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: długość 41,7 cm; szerokość 7,7 cm

WRZECIONO

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33466

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: drewno osinowe

technika: tokarska

wykonał: Romaniuk Michał

opis PME: Wrzeciono wykonane techniką toczenia na ręcznej tokarni /”z gałęzią”/. Prześlik wytoczony osobno i nasadzony na wrzeciono, zdobiony brązowym ołówkiem /dziewięć równoległych centrycznych pasków/. Barwa naturalna drewna.. (Małgorzata Jaszczołt; za: Krzysztof Chojnacki 10.1970)

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: długość 27 cm; prząśnika 5 cm; szerokość 5,6 cm

LASKA

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33522

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: leszczyny

technika: struganie

opis PME : Laska niewykończona. Rękojeść w stadium kształtowania związana powrozem z łyka. Laska z rękojeścią podwiązaną łykiem w celu odpowiedniego uformowania.
Wykonana przez dziadka pasącego bydło na pastwisku (Krzysztof Chojnacki 07.1968/ wpisała: Małgorzata Jaszczołt)

komentarz ANP: opis obiektu 33523

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: długość 89 cm; szerokość 5,6 cm

LASKA

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33523

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: leszczyny

technika: gięcie

opis PMR: Laska z pręta leszczynowego o wygiętej i okorowanej rękojeści. Laska wykonana na pastwisku przez dziadka pasącego bydło. (Krzysztof Chojnacki 07.1968/ wpisała: Małgorzata Jaszczołt)

komentarz ANP: opis obiektu 33522

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: długość 89 cm; szerokość 5,6 cm

STÓŁ DO FUGOWANIA GONTÓW

nr inwentarza w PME (dotyczy obiektów) : 33451

nr ewidencji w Archiwum Nowicy-Przysłupia (dotyczy jedynie fotografii obiektów ) – w opracowaniu

materiał: drewno

technika: brak danych

opis PME: brak danych

komentarz ANP: Nazwa urządzenia to stolec do paszenia. „Stolec do paszenia jest to ława, na której gont unieruchamia się klinami między czterema wbitymi w deskę kołkami, wyznaczającymi jego długość i grubość. Pracujący siada na ławie okrakiem, mając gont przed sobą” za: M. Brylak 1965, Zajęcia pozarolnicze ludności łemkowskiej, [w:] Na rzeką Ropą. Zarys kultury ludowej powiatu gorlickiego, red. Roman Reinfuss, Kraków: Wydawnictwo Literackie, s. 153.

Data nabycia przez PME: 27.06.1968

Wymiary: brak danych